Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ
13. Σύνορα της πλάκας
Με όσα
έχουμε πει ίσαμε τώρα αλλά και με όσα θα προσθέσουμε σήμερα, ακόμη και ο πλέον
ανυποψίαστος αναγνώστης πρέπει να καταλαβαίνει πόσα λάθη έγιναν κατά την σύναψη
των συνθηκών με τις οποίες τερματίστηκε ο Α' Π.Π. Οι πιο προχωρημένοι ιστορικοί
αναλυτές δεν κάνουν καν λόγο για δυο παγκόσμιους πολέμους και, βεβαίως, δεν
αναφέρονται σε "μεσοπόλεμο". Γι' αυτούς υπάρχει μόνο "Παγκόσμιος
Πόλεμος, 1914-1945", ενώ ο μεσοπόλεμος δεν ήταν παρά μια ανακωχή.
Μερικά από τα τεράστια λάθη έχουν να κάνουν με όσα ανέφερε ο Κέυνς (βλ. "...- 4. Οι συνθήκες του Α' Π.Π."), αναφερόμενος στην εξαθλίωση που επιφύλαξαν οι νικητές για τους ηττημένους. Στο σημερινό μας σημείωμα θα αναφερθούμε σε μια άλλη κατηγορία εγκληματικών λαθών: στην ανάδειξη των "διάδοχων κρατών" και στην χάραξη των νέων συνόρων. Ας επανάλάβουμε, λοιπόν, όσα έχουμε ήδη θίξει σχετικά κι ας τα συμπληρώσουμε.
Είδαμε την ταπείνωση που υπέστη η Γερμανία με την αποκοπή των δυτικών-νοτιοδυτικών περιοχών της και το πώς ο Χίτλερ ανακατέλαβε την Ρηνανία. Όμως, μεγαλύτερη ταπείνωση για τους γερμανούς ήταν ο διαχωρισμός της Ανατολικής Πρωσσίας από το υπόλοιπο Ράιχ, με την χάραξη του "πολωνικού διαδρόμου" (ή "διαδρόμου Ντάντσυχ"), μέσω του οποίου δινόταν στην νεοσύστατη Πολωνία διέξοδος στην Βαλτική. Όμως, εκτός από την περιοχή τού Ντάντσυχ, οι σύμμαχοι "έκλεβαν" άλλο ένα σημαντικό τμήμα τής Ανατολικής Πρωσσίας: την βορειοανατολικώτερη επαρχία της, την οποία οι γερμανοί αποκαλούσαν Memelland και είχε πρωτεύουσα το Μέμελ.
Υποτίθεται ότι η Μεμελάνδη θα έμενε υπό την διοίκηση της Κοινωνίας των Εθνών. Όμως, όταν το 1923 η Λιθουανία εισέβαλε στην περιοχή, η ΚτΕ δεν έκανε τίποτε περισσότερο από το να αναγνωρίσει το γεγονός ως τετελεσμένο! Οι λιθουανοί προχώρησαν σ' αυτή την "μαγκιά" για να τονώσουν την εθνική τους περηφάνεια, η οποία είχε τρωθεί ταπεινωτικά όταν το 1920 η Πολωνία κατέλαβε το Βίλνιους, την ιστορική πρωτεύουσά τους. Μη μπορώντας να τα βάλουν με τους πολωνούς, οι λιθουανοί τα έβαλαν με την Κοινωνία των Εθνών!
Δυστυχώς γι' αυτούς, όμως, η προσπάθεια εκλιθουανισμού τού αμιγώς γερμανικού πληθυσμού τού Μέμελ απέτυχε. Κι όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία, οι κάτοικοι της περιοχής ξεσηκώθηκαν κι άρχισαν να ζητούν με ενθουσιασμό την επανένταξή τους στο Ράιχ. Φυσικά, τόσο το Άνσλους όσο και η προσάρτηση της Σουδητίας αποτελούσαν σαφή ένδειξη ότι είχε φτάσει η σειρά τους. Πράγματι, τον Οκτώβριο του 1938 ο Χίτλερ ανέθεσε στο πολεμικό του ναυτικό να προετοιμάσει την επέμβαση σε Ντάντσυχ και Μέμελ με την πρώτη ευκαιρία. Ο γερμανός δικτάτορας ήταν σίγουρος ότι σύντομα η Πολωνία θα του έδινε την αφορμή. Πού στήριζε την σιγουριά του αυτή ο φύρερ;
Αμέσως μετά το Άνσλους, η πλειοψηφία των πολωνών ηγετών επανέφεραν στο τραπέζι ένα από τα παλιά όνειρα του πολωνικού εθνικισμού: την προσάρτηση της Λιθουανίας στην Πολωνία, ώστε να αναβιώσει η "Μεγάλη Πολωνία", η οποία κατά τον Μεσαίωνα εκτεινόταν από την Βαλτική ως τον Εύξεινο Πόντο. Μόλις οι γερμανοί μπήκαν στην Πράγα, οι πολωνοί ξεψάρωσαν και δυο μέρες αργότερα (17/3/1939) επέδωσαν τελεσίγραφο στην Λιθουανία, η οποία έπρεπε να αναγνωρίσει το στάτους κβο στο Βίλνιους, να ανοίξει τα σύνορα (ήταν κλειστά από το 1922) και να δεχτεί την ανταλλαγή πρεσβευτών. Μέσα σε 48 ώρες, οι αδύναμοι λιθουανοί δέχτηκαν όλες τις απαιτήσεις των γειτόνων τους.
Για τον συνταγματάρχη Μπεκ, τον πολωνό υπουργό εξωτερικών, ήταν ένας θρίαμβος. Ο Μπεκ πίστευε ότι, αφού η Γερμανία μπορούσε να προσαρτήσει την Αυστρία, γιατί να μη μπορεί να κάνει το ίδιο και η Πολωνία με την Λιθουανία; Μόνο που ο Μπεκ παρέβλεψε κάτι σημαντικό: ανάμεσα στα δυο κακά (Γερμανία-Πολωνία), οι λιθουανοί φοβόντουσαν κυρίως την Πολωνία, η οποία ήθελε να τους απορροφήσει τελείως. Στο κάτω-κάτω, οι γερμανοί διεκδικούσαν μόνο το Μέμελ. Οπότε, τί θα έκανε ο πολωνός συνταγματάρχης αν έμπαινε κι ο Χίτλερ στο παιχνίδι;
Και σιγά που δεν θα έμπαινε! Στις 17 Μαρτίου επιδόθηκε το πολωνικό τελεσίγραφο και στις 19 το έκαναν δεκτό οι λιθουανοί; Ε, λοιπόν, στις 20 του μηνός, το Ράιχ απαίτησε από την Λιθουανία την παράδοση του Μέμελ! Ανακουφισμένοι οι λιθουανοί δέχτηκαν αμέσως. Στις 23, γερμανικά πολεμικά πλοία αποβίβασαν τα πληρώματά τους στο Μέμελ και, λίγο αργότερα, επισκέφθηκε την πόλη ο ίδιος ο Χίτλερ, εν μέσω πανηγυρισμών. Με έναν ακόμη Blumenkreige (λουλουδοπόλεμο), ο γερμανός δικτάτορας εδραίωνε ακόμη περισσότερο την θέση του ως φύρερ. Βέβαια, τότε δεν ήξερε ότι αυτός ήταν ο τελευταίος του λουλουδοπόλεμος αλλά αυτό είναι άλλη συζήτηση...
Η διάλυση της Τσεχοσλοβακίας έφερε στον Χίτλερ δυο καινούργιους συμμάχους. Ο ένας ήταν η Σλοβακία, η οποία είχε προβλήματα με την Ουγγαρία. Τώρα που είχε εκλείψει ο τσεχικός κίνδυνος, οι σλοβάκοι φοβόντουσαν μόνο τους ούγγρους, που επέμεναν να αποκαλούν την χώρα τους "Άνω Ουγγαρία". Για να επιβιώσουν οι σλοβάκοι, είχαν απόλυτη ανάγκη την στήριξη της Γερμανίας.
Ο δεύτερος καινούργιος σύμμαχος του Ράιχ ήταν η...Ουγγαρία! Παρ' ότι ο Χίτλερ τούς έκοψε τον βήχα με την Σλοβακία, ήταν αυτός που μπήκε στην μέση για να "καθαρίσει" τους ουκρανούς αυτονομιστές τής Ρουθηνίας, αποδίδοντας την περιοχή στους ούγγρους. Μεριά η Ρουθηνία, λοιπόν... μεριά η νότια περιοχή τής Σλοβακίας, όπου έμεναν μαγυάροι... ε, ας μην είμαστε και πλεονέκτες, έτσι; Στο κάτω-κάτω, αν ο Χίτλερ δεν διέλυε την Τσεχοσλοβακία, τί θα έπαιρνε η Ουγγαρία;
Με τα τούτα και με τα κείνα τού Χίτλερ, άνοιξε η όρεξη και του Μουσσολίνι! Αφού το "συνεταιράκι" έκανε παιχνίδι στον βορρά, ο Μπενίτο θα μπορούσε να παίξει στον νότο. Κι αν δυτικά η Γαλλία δεν προσφερόταν για πολλά-πολλά, ανατολικά υπήρχε η Αλβανία (άλλο "διάδοχο κράτος" κι αυτή) που έμοιαζε μπουκιά κατάλληλη για την μασέλα τού ιταλού δικτάτορα.
Καθώς η νεοσύστατη Αλβανία ένοιωθε απειλητικές τις πιέσεις των γειτόνων της (εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε-γέλασε...), αναζητούσε έναν ισχυρό προστάτη, ο οποίος θα την βοηθούσε να επιβιώσει. Από τα μέσα της δεκαετίας του '20, τον ρόλο του προστάτη τον είχε αναλάβει η Ιταλία. Όμως, οι όλο και περισσότερες απαιτήσεις του φασιστικού καθεστώτος είχαν αρχίσει να προκαλούν αντιδράσεις από τους αλβανούς. Ο Μουσσολίνι ενοχλήθηκε από τις αλβανικές "μαγκιές" και αποφάσισε να προχωρήσει στην κατάληψη της χώρας, προκειμένου να την προσαρτήσει στην "Νέα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία" που ονειρευόταν να δημιουργήσει (φυσικά, με τον ίδιο στην θέση τού Καίσαρα).
Και καθώς ο Χίτλερ ήταν απασχολημένος με την Πολωνία και την Ανατολική Πρωσσία, στις 7 Απριλίου 1939 ο ιταλικός στρατός αποβιβάστηκε στην Αλβανία, την οποία κατέλαβε σε λίγες ώρες, δίχως να συναντήσει σοβαρή αντίσταση. Ο δικτατορίσκος βασιλιάς Αχμέτ Ζόγου διέφυγε στο εξωτερικό και ο Βίκτωρ Εμμανουήλ, ο βασιλιάς της Ιταλίας, στέφθηκε και βασιλιάς της Αλβανίας (όπως είχε στεφθεί πριν λίγα χρόνια και αυτοκράτορας της Αιθιοπίας). Επισήμως, η Αλβανία συνέχισε να υπάρχει ως κράτος εφ' όσον ο Μουσσολίνι δεν την προσάρτησε τελικώς στην Ιταλία, αλλά υπό την ασφυκτική φασιστική διοίκηση δεν ήταν παρά ένα προτεκτοράτο, δίχως περιθώριο οποιασδήποτε αυτόνομης παρουσίας.
Για τους "δημοκράτες" τής δύσης, όλη αυτή η εκτράχυνση του φασισμού δεν σήμαινε τίποτε. Συνθήκες παραβιάζονταν, κράτη διαλύονταν και κάθε έννοια δικαίου και δημοκρατίας ξεσκιζόταν αλλά κανένας από τους "θεματοφύλακες της ειρήνης", άγγλους γάλλους ή πολιτειακούς, δεν έβλεπε κάτι κακό σ' όλα τούτα. Όσο ο φασισμός σεβόταν τα αλισβερίσια του με την δύση κι όσο υπηρετούσε πιστά την αντιμαρξιστική του αποστολή, δεν υπήρχε λόγος να του εναντιωθεί κανείς...
Λίγο πιο πάνω απεκάλεσα "συνεταιράκια" τον Μουσσολίνι και τον Χίτλερ. Ο "συνεταιρισμός" τους έχει νομιμοποιηθεί με την ιταλογερμανική συμφωνία τής 25/10/1936, η οποία είχε ως θέμα της τον διαχωρισμό των σφαιρών οικονομικής επιρροής των δυο χωρών τόσο στα Βαλκάνια όσο και στις παραδουνάβιες χώρες και η οποία απετέλεσε την ιδρυτική πράξη τού Άξονα Ρώμης-Βερολίνου. Αυτός ο "συνεταιρισμός" θα επιβεβαιωνόταν και θα διευρυνόταν στις 21 Μαΐου 1939, με την υπογραφή τής "Χαλύβδινης Συμφωνίας", για την οποία θα μιλήσουμε στο επόμενο σημείωμα.
Μερικά από τα τεράστια λάθη έχουν να κάνουν με όσα ανέφερε ο Κέυνς (βλ. "...- 4. Οι συνθήκες του Α' Π.Π."), αναφερόμενος στην εξαθλίωση που επιφύλαξαν οι νικητές για τους ηττημένους. Στο σημερινό μας σημείωμα θα αναφερθούμε σε μια άλλη κατηγορία εγκληματικών λαθών: στην ανάδειξη των "διάδοχων κρατών" και στην χάραξη των νέων συνόρων. Ας επανάλάβουμε, λοιπόν, όσα έχουμε ήδη θίξει σχετικά κι ας τα συμπληρώσουμε.
Είδαμε την ταπείνωση που υπέστη η Γερμανία με την αποκοπή των δυτικών-νοτιοδυτικών περιοχών της και το πώς ο Χίτλερ ανακατέλαβε την Ρηνανία. Όμως, μεγαλύτερη ταπείνωση για τους γερμανούς ήταν ο διαχωρισμός της Ανατολικής Πρωσσίας από το υπόλοιπο Ράιχ, με την χάραξη του "πολωνικού διαδρόμου" (ή "διαδρόμου Ντάντσυχ"), μέσω του οποίου δινόταν στην νεοσύστατη Πολωνία διέξοδος στην Βαλτική. Όμως, εκτός από την περιοχή τού Ντάντσυχ, οι σύμμαχοι "έκλεβαν" άλλο ένα σημαντικό τμήμα τής Ανατολικής Πρωσσίας: την βορειοανατολικώτερη επαρχία της, την οποία οι γερμανοί αποκαλούσαν Memelland και είχε πρωτεύουσα το Μέμελ.
Υποτίθεται ότι η Μεμελάνδη θα έμενε υπό την διοίκηση της Κοινωνίας των Εθνών. Όμως, όταν το 1923 η Λιθουανία εισέβαλε στην περιοχή, η ΚτΕ δεν έκανε τίποτε περισσότερο από το να αναγνωρίσει το γεγονός ως τετελεσμένο! Οι λιθουανοί προχώρησαν σ' αυτή την "μαγκιά" για να τονώσουν την εθνική τους περηφάνεια, η οποία είχε τρωθεί ταπεινωτικά όταν το 1920 η Πολωνία κατέλαβε το Βίλνιους, την ιστορική πρωτεύουσά τους. Μη μπορώντας να τα βάλουν με τους πολωνούς, οι λιθουανοί τα έβαλαν με την Κοινωνία των Εθνών!
Δυστυχώς γι' αυτούς, όμως, η προσπάθεια εκλιθουανισμού τού αμιγώς γερμανικού πληθυσμού τού Μέμελ απέτυχε. Κι όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία, οι κάτοικοι της περιοχής ξεσηκώθηκαν κι άρχισαν να ζητούν με ενθουσιασμό την επανένταξή τους στο Ράιχ. Φυσικά, τόσο το Άνσλους όσο και η προσάρτηση της Σουδητίας αποτελούσαν σαφή ένδειξη ότι είχε φτάσει η σειρά τους. Πράγματι, τον Οκτώβριο του 1938 ο Χίτλερ ανέθεσε στο πολεμικό του ναυτικό να προετοιμάσει την επέμβαση σε Ντάντσυχ και Μέμελ με την πρώτη ευκαιρία. Ο γερμανός δικτάτορας ήταν σίγουρος ότι σύντομα η Πολωνία θα του έδινε την αφορμή. Πού στήριζε την σιγουριά του αυτή ο φύρερ;
Αμέσως μετά το Άνσλους, η πλειοψηφία των πολωνών ηγετών επανέφεραν στο τραπέζι ένα από τα παλιά όνειρα του πολωνικού εθνικισμού: την προσάρτηση της Λιθουανίας στην Πολωνία, ώστε να αναβιώσει η "Μεγάλη Πολωνία", η οποία κατά τον Μεσαίωνα εκτεινόταν από την Βαλτική ως τον Εύξεινο Πόντο. Μόλις οι γερμανοί μπήκαν στην Πράγα, οι πολωνοί ξεψάρωσαν και δυο μέρες αργότερα (17/3/1939) επέδωσαν τελεσίγραφο στην Λιθουανία, η οποία έπρεπε να αναγνωρίσει το στάτους κβο στο Βίλνιους, να ανοίξει τα σύνορα (ήταν κλειστά από το 1922) και να δεχτεί την ανταλλαγή πρεσβευτών. Μέσα σε 48 ώρες, οι αδύναμοι λιθουανοί δέχτηκαν όλες τις απαιτήσεις των γειτόνων τους.
Για τον συνταγματάρχη Μπεκ, τον πολωνό υπουργό εξωτερικών, ήταν ένας θρίαμβος. Ο Μπεκ πίστευε ότι, αφού η Γερμανία μπορούσε να προσαρτήσει την Αυστρία, γιατί να μη μπορεί να κάνει το ίδιο και η Πολωνία με την Λιθουανία; Μόνο που ο Μπεκ παρέβλεψε κάτι σημαντικό: ανάμεσα στα δυο κακά (Γερμανία-Πολωνία), οι λιθουανοί φοβόντουσαν κυρίως την Πολωνία, η οποία ήθελε να τους απορροφήσει τελείως. Στο κάτω-κάτω, οι γερμανοί διεκδικούσαν μόνο το Μέμελ. Οπότε, τί θα έκανε ο πολωνός συνταγματάρχης αν έμπαινε κι ο Χίτλερ στο παιχνίδι;
Και σιγά που δεν θα έμπαινε! Στις 17 Μαρτίου επιδόθηκε το πολωνικό τελεσίγραφο και στις 19 το έκαναν δεκτό οι λιθουανοί; Ε, λοιπόν, στις 20 του μηνός, το Ράιχ απαίτησε από την Λιθουανία την παράδοση του Μέμελ! Ανακουφισμένοι οι λιθουανοί δέχτηκαν αμέσως. Στις 23, γερμανικά πολεμικά πλοία αποβίβασαν τα πληρώματά τους στο Μέμελ και, λίγο αργότερα, επισκέφθηκε την πόλη ο ίδιος ο Χίτλερ, εν μέσω πανηγυρισμών. Με έναν ακόμη Blumenkreige (λουλουδοπόλεμο), ο γερμανός δικτάτορας εδραίωνε ακόμη περισσότερο την θέση του ως φύρερ. Βέβαια, τότε δεν ήξερε ότι αυτός ήταν ο τελευταίος του λουλουδοπόλεμος αλλά αυτό είναι άλλη συζήτηση...
Η διάλυση της Τσεχοσλοβακίας έφερε στον Χίτλερ δυο καινούργιους συμμάχους. Ο ένας ήταν η Σλοβακία, η οποία είχε προβλήματα με την Ουγγαρία. Τώρα που είχε εκλείψει ο τσεχικός κίνδυνος, οι σλοβάκοι φοβόντουσαν μόνο τους ούγγρους, που επέμεναν να αποκαλούν την χώρα τους "Άνω Ουγγαρία". Για να επιβιώσουν οι σλοβάκοι, είχαν απόλυτη ανάγκη την στήριξη της Γερμανίας.
Ο δεύτερος καινούργιος σύμμαχος του Ράιχ ήταν η...Ουγγαρία! Παρ' ότι ο Χίτλερ τούς έκοψε τον βήχα με την Σλοβακία, ήταν αυτός που μπήκε στην μέση για να "καθαρίσει" τους ουκρανούς αυτονομιστές τής Ρουθηνίας, αποδίδοντας την περιοχή στους ούγγρους. Μεριά η Ρουθηνία, λοιπόν... μεριά η νότια περιοχή τής Σλοβακίας, όπου έμεναν μαγυάροι... ε, ας μην είμαστε και πλεονέκτες, έτσι; Στο κάτω-κάτω, αν ο Χίτλερ δεν διέλυε την Τσεχοσλοβακία, τί θα έπαιρνε η Ουγγαρία;
Με τα τούτα και με τα κείνα τού Χίτλερ, άνοιξε η όρεξη και του Μουσσολίνι! Αφού το "συνεταιράκι" έκανε παιχνίδι στον βορρά, ο Μπενίτο θα μπορούσε να παίξει στον νότο. Κι αν δυτικά η Γαλλία δεν προσφερόταν για πολλά-πολλά, ανατολικά υπήρχε η Αλβανία (άλλο "διάδοχο κράτος" κι αυτή) που έμοιαζε μπουκιά κατάλληλη για την μασέλα τού ιταλού δικτάτορα.
Καθώς η νεοσύστατη Αλβανία ένοιωθε απειλητικές τις πιέσεις των γειτόνων της (εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε-γέλασε...), αναζητούσε έναν ισχυρό προστάτη, ο οποίος θα την βοηθούσε να επιβιώσει. Από τα μέσα της δεκαετίας του '20, τον ρόλο του προστάτη τον είχε αναλάβει η Ιταλία. Όμως, οι όλο και περισσότερες απαιτήσεις του φασιστικού καθεστώτος είχαν αρχίσει να προκαλούν αντιδράσεις από τους αλβανούς. Ο Μουσσολίνι ενοχλήθηκε από τις αλβανικές "μαγκιές" και αποφάσισε να προχωρήσει στην κατάληψη της χώρας, προκειμένου να την προσαρτήσει στην "Νέα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία" που ονειρευόταν να δημιουργήσει (φυσικά, με τον ίδιο στην θέση τού Καίσαρα).
Και καθώς ο Χίτλερ ήταν απασχολημένος με την Πολωνία και την Ανατολική Πρωσσία, στις 7 Απριλίου 1939 ο ιταλικός στρατός αποβιβάστηκε στην Αλβανία, την οποία κατέλαβε σε λίγες ώρες, δίχως να συναντήσει σοβαρή αντίσταση. Ο δικτατορίσκος βασιλιάς Αχμέτ Ζόγου διέφυγε στο εξωτερικό και ο Βίκτωρ Εμμανουήλ, ο βασιλιάς της Ιταλίας, στέφθηκε και βασιλιάς της Αλβανίας (όπως είχε στεφθεί πριν λίγα χρόνια και αυτοκράτορας της Αιθιοπίας). Επισήμως, η Αλβανία συνέχισε να υπάρχει ως κράτος εφ' όσον ο Μουσσολίνι δεν την προσάρτησε τελικώς στην Ιταλία, αλλά υπό την ασφυκτική φασιστική διοίκηση δεν ήταν παρά ένα προτεκτοράτο, δίχως περιθώριο οποιασδήποτε αυτόνομης παρουσίας.
Για τους "δημοκράτες" τής δύσης, όλη αυτή η εκτράχυνση του φασισμού δεν σήμαινε τίποτε. Συνθήκες παραβιάζονταν, κράτη διαλύονταν και κάθε έννοια δικαίου και δημοκρατίας ξεσκιζόταν αλλά κανένας από τους "θεματοφύλακες της ειρήνης", άγγλους γάλλους ή πολιτειακούς, δεν έβλεπε κάτι κακό σ' όλα τούτα. Όσο ο φασισμός σεβόταν τα αλισβερίσια του με την δύση κι όσο υπηρετούσε πιστά την αντιμαρξιστική του αποστολή, δεν υπήρχε λόγος να του εναντιωθεί κανείς...
Λίγο πιο πάνω απεκάλεσα "συνεταιράκια" τον Μουσσολίνι και τον Χίτλερ. Ο "συνεταιρισμός" τους έχει νομιμοποιηθεί με την ιταλογερμανική συμφωνία τής 25/10/1936, η οποία είχε ως θέμα της τον διαχωρισμό των σφαιρών οικονομικής επιρροής των δυο χωρών τόσο στα Βαλκάνια όσο και στις παραδουνάβιες χώρες και η οποία απετέλεσε την ιδρυτική πράξη τού Άξονα Ρώμης-Βερολίνου. Αυτός ο "συνεταιρισμός" θα επιβεβαιωνόταν και θα διευρυνόταν στις 21 Μαΐου 1939, με την υπογραφή τής "Χαλύβδινης Συμφωνίας", για την οποία θα μιλήσουμε στο επόμενο σημείωμα.
Σχόλια